Van leed naar heling: het trauma van de Afro-diaspora

'Herinnering, trauma en herstel’ luidt de titel van mijn Masterscriptie. Een project waarvoor ik maandenlang rond heb gegraven in het collectief  geheugen van de Afro-Surinaamse en Afro-Caribische diaspora in Nederland. Een collectief geheugen dat begint bij een ontvoering. Een  ontmenselijking.

De Afrikaanse diaspora is een groep waarvan de leden zijn gebonden door een gedeeld trauma. Ontwortelde individuen, misbruikt en aan de kant geschoven, geforceerd hun weg te vinden in een wereld gedomineerd door raciale hiërarchie. Het is een groep, een gezamenlijke identiteit, die  pas bestaat sinds die allesbepalende ontmoeting met het Europese kolonialisme: de oerknal van de Afro-diaspora. Hun identiteiten en herinneringen zijn gevormd door het koloniale systeem van waaruit zij de wereld hebben leren kennen.

Bijna al mijn geïnterviewden benadrukten het belang van bewustzijn rondom dit fenomeen. De noodzaak om bewust te worden van waar je ooit geworteld was en kritisch te analyseren wat precies je banden met die plek heeft verbroken. Voor velen zal dat voelen als een onmogelijke taak. Het is terugkeren naar een pijn die generaties lang is weggestopt. Een trauma van altijd maar ‘minder zijn dan’, overgedragen van ouder op kind als een erfelijk gif.

Dit trauma, al lijkt het ongrijpbaar, komt tot uiting in de hiërarchische structuur van de Surinaamse en Caribische samenleving; het ophemelen van witheid; het afranselen van ongehoorzame kinderen; het verbieden van moedertalen; en het eindeloos zwijgen over de pijn die komt kijken bij zwart zijn.

Weten waar trauma manifesteert en hoe het wordt overgedragen is een belangrijke stap in het definiëren van het probleem, maar het vertelt ons nog niets over de oplossing. Herstel van een onrecht zo groot dat het vijf generaties na afschaffing nog levens beschadigt… Hoe doe je dat?

Sommigen proberen het gat achtergelaten door die pijnlijke ontworteling te dichten door terug te keren naar het plaats delict. Zij reizen af naar Afrika met de hoop op een onthaal dat hun wonden heelt, hun pijn verzacht. Een bedevaart noemt een van mijn gesprekspartners het. Ze zijn op zoek naar troost, vertelt hij, maar de plek waar mens en thuis op gruwelijke wijze van elkaar gescheiden zijn, daar is geen troost.

Daar is alleen: het bewijs.

Er valt een stilte. Ik staar een tijdje naar zijn peinzende gezicht, wanneer er plotseling iets in zijn blik verandert. Er verschijnt een sprankeling in zijn ogen die ik maar als één ding kan identificeren: hoop. En dan begint hij te vertellen over zijn reis naar Kenia. De geluiden van het rumoerige café waar we hebben afgesproken, reduceren tot een dof geruis op de achtergrond. Zijn stem vult de ruimte met omschrijvingen van de meest betoverende flora en fauna.

Ik word meegenomen naar een plek, op een rots onder de Afrikaanse middagzon, waar hij rondkeek en voelde, als een fluisterende stem vanuit het uitgestrekte landschap: dit was jij ooit, sorry dat het zo gelopen is. Dus toch wel: troost.

Met dit verhaal als bewijs zette ik mijn zoektocht naar herstel voort. Veel antwoorden kwamen neer op hetzelfde: naar binnen keren en de confrontatie aangaan met het geïnternaliseerde koloniale denken.

Tot ik in een van mijn laatste interviews gewezen word op een ander cruciaal onderdeel van herstel. De 63-jarige Surinamer tegenover me noemt het ‘overdracht’. Hij kijkt me indringend aan terwijl hij me uitlegt: wat jij en ik hier doen is ook overdracht. Ik knikte, maar ben me pas later gaan realiseren wat hij precies bedoelde.

Overdracht is een wisselwerking, een interactie tussen jong en oud. Het is de overdracht van pijnlijke ervaringen en waardevolle wijsheden, van oude gebruiken en nieuwe ideeën. Maar veel mensen doen dat niet, veel mensen blijven stil. En dat zwijgen creëert gaten in het collectief geheugen van de diaspora.

Voor het dichten van die gaten zijn er talloze verhalen die verteld, gehoord en gedeeld moeten worden. In die verhalen schuilt niet alleen de pijn uit het verleden, maar ook de kracht, de vastberadenheid en de hoop die nodig was om dat verleden te overleven en vervolgens te overwinnen.

‘Wat jij en ik hier doen is overdracht’.

De overdracht van herinneringen, trauma én herstel